تاریخ عباسی گزارش هایی می دهد که هیچ مورخی دسترسی به آن نداشته است - کتاب دینا

به گزارش کتاب دینا، خبرنگاران کتاب نایاب تاریخ عباسی با نام دیگر روزنامه ملا جلال اثری از ملا جلال الدین منجم وقایع نگار عصر صفوی است که در ژانر تاریخ سلسله ای است و منحصرا مربوط به وقایع روی داده در دوران پادشاهی شاه عباس صفوی در دربار او است. مقصودعلی صادقی که اخیرا این کتاب را تصحیح نموده معتقد است این اثر تصویری دقیق تر از این فرمانروای ایرانی به دست می دهد و افزون بر این، تاریخ عباسی دربردارنده گزارش هایی فراوان و همراه با جزئیات در موضوعات خرد و کلان از سراسر کشور پهناور ایران آن روزگار است. با صادقی درباره این اثر گفت وگویی داشته ایم که مشروح آن را می خوانید:

کتاب تاریخ عباسی(روزنامه ملاجلال) چرا به این نام شهرت یافته است و اساسا این اثر چه دوره تاریخی را در بر می گیرد؟

بر پایه بعضی نسخه های خطی کتاب، که در جای عنوان کتاب نام تاریخ عباسی آمده است، می توان به احتمال قوی نام کتاب را تاریخ عباسی دانست. این قوی ترین احتمالا درباره نام کتاب است. اما در منابع و بعضی نسخه های خطی کتاب عنوان روزنامه ملاجلال نیز دیده می گردد که احتمالا عنوانی افزوده و متاخر است که احتمالا بر اساس مطالب کتاب و گزارش رویدادها بر اساس روزشمار در بسکمک از جاهای کتاب و احتمالا به پیروی از کتاب روزنامه غزوات هند غیاث الدین یزدی، که درباره تیمور است، این عنوان به کتاب داده شده است. این کتاب به تاریخ زندگی شاه عباس اول، اوضاع ایران و بعضی سرزمین های همسایه از زاده شدن شاه عباس در سال 978هجری قمری تا سال 1020هجری قمری پرداخته است.

از مولف اثر و فعالیت های او چه اطلاعاتی دردست هست؟

نویسنده کتاب ملاجلال الدین محمد بن عبدالله یزدی، معروف به ملاجلال منجم، از منجمان سرشناس سده دهم و یازدهم هجری است. او نخست در دستگاه خان احمد گیلانی، حاکم کیایی گیلان به منجمی اشتغال داشت. در همین زمان کتاب نجومی خود با نام تحفه المنجمین یا تحفه خانی را به نام این خان گیلان نوشت. در اواخر سال نهصد و نود و پنج هجری، همزمان با شروع پادشاهی شاه عباس، به قزوین پایتخت صفویه آمد و از همان زمان تا خاتمه زندگی با عنوان منجم یا منجم باشی در دربار شاه عباس ماندگار شد. به شاه عباس بسیار نزدیک بود و تا خاتمه زندگی نیز شاه عباس ارج او را بسیار پاس می داشت.

گفته شده نسخه ای از این کتاب درموزه بریتانیا نگهداری می گردد. این منبع به لحاظ تاریخی چه میزان اعتبار دارد و چه قدر وقایع و گزاره های مطرح شده در آن صحت دارد؟

این کتاب شش نسخه شناخته شده دارد که دو نسخه آن در انگلستان است؛ یکی در کتابخانه بادلیان دانشگاه آکسفورد و دیگری در موزه بریتانیا (بریتیش میوزیم). نسخه موزه بریتانیا هم مثل دیگر نسخه های تاریخ عباسی به احتمال بسیار در ایران و به احتمال ضعیف تر در هندوستان سده یازدهم استنساخ شده است. وجود این نسخه در موزه بریتانیا هیچ تمایزی خاص میان آن و دیگر نسخه های هم سنخش ایجاد نمی کند. این هم نسخه ای است با مشخصات خاص خود، که همچون هزاران نسخه خطی فارسی دیگر، در چند سده اخیر از ایران یا هندوستان و یا دیگر سرزمین های همسایه ایران، به اروپا منتقل شده است.

آنچه مهم است بعضی ویژگی های خاص این نسخه و نسخه کتابخانه بادلیان است که به نظر می رسد هر دو نسخه ویرایشی جدید از نسخه اصل مولف باشند که در زمانه ای بسیار نزدیک به روزگار نوشتن اصل کتاب از روی متن اصلی نوشته شده است. این ویرایش متاسفانه دقیقا به متن اصلی وفادار نمانده و ویرایش نماینده بیشتر کوشیده است تا صورتی ادیبانه تر به متن اصلی ملاجلال بدهد. چه ملاجلال در نوشتن تاریخ عباسی، برخلاف بیشتر مورخان همروزگارش، دربند صنایع و آرایه های ادبی نبوده است و این خود می تواند امتیازی عظیم برای متن اصلی ملاجلال به شمار بیاید. اما از آنجا که در زمانه او تصنع و تکلف ادبی در متون تاریخی بسیار رایج بود، به نظر می رسد کس یا کسانی بر آن شده اند تا متن بی پیرایه ملاجلال را با آرایه های ادبی، از دیدگاه خودشان آراسته نمایند. که متاسفانه در جریان این کار آسیب هایی به اصل بعضی از گزارش ها وارد نموده اند. نسخه موزه بریتانیا دارای چنین ویژگی هایی است. اما به کلی بی ارزش نیست. چه در بسکمک از جاها که نسخه های اصیل تاریخ عباسی دارای انواع افتادگی و یا سحو استنساخ نماینده هستند، متن موزه بریتانیا می تواند به تکمیل متن اصلی کمک برساند. از این روی دارای ارزش های خاص خود است.

تصحیح این نسخه با چه انگیزه ای اجرا شده و فرایند کار به چه صورت بوده است؟

از این متن در سال 1366 چاپی بسیار مغلوط و ناقص از طریق شادروان سیف الله وحیدنیا اجرا شده بود که افزون بر این که رویدادهای حدود هفت سال در آن از قلم افتاده است، در بازخوانی متن نیز خطاهایی فراوان اتفاق افتاده است که معمولا خواننده و پژوهشگر را در بعضی جاها به گونه ای جدی از واقعیت رویدادها به دور می اندازد. افزون بر آن چاپ یادشده تقریبا فاقد تحقیق و پژوهشی حداقلی در متن کتاب و به ویژه واژگان، اصطلاحات و اعلام کتاب است. ضمن این که چاپ یادشده تنها بر پایه دو نسخه موجود در ایران انجام پذیرفته است. همه این کاستی ها در حالی است که تاریخ عباسی یکی از مهم ترین متون تاریخ نگاری روزگار صفوی است که برای دوره ای حساس از تاریخ این دولت، یعنی دوران شاه عباس اول، از اهمیتی بی مانند برخوردار است. از این روی تصحیحی دقیق از این کتاب و انتشار آن برای علاقمندان تاریخ ایران، به ویژه ایران صفوی، بسیار ضروری به نظر می رسید. در این تصحیح تلاش شد تا اندازه امکان متنی دقیق و نزدیک به آنچه نویسنده اصل بر قلم آورده است، فراهم گردد و با تحقیق در واژگان، اصطلاحات، اعلام، تطبیق بعضی رویدادها با دیگر منابع هم سنخ و غیره، متنی قابل بهره برداری بیشتر و بهتر برای خوانندگان و به ویژه پژوهندگان فراهم گردد.

با چه چالش هایی در راه تصحیح این نسخه روبرو بودید؟

یکی از مهم ترین چالش ها تهیه نسخه های خطی خارج از کشور بود. به ویژه تهیه نسخه کتابخانه بادلیان با سختی بسیار و با لطف بعضی دوستان و ازجمله دوست گرانقدرم آقای دکتر داریوش رحمانیان استاد تاریخ دانشگاه تهران و سرکار خانم دکتر انوشه مدرسی دانش آموخته دکتری تاریخ دانشگاه آکسفورد امکانپذیر شد. مشکل دیگر در تصحیح متن کتاب، بازشناسی بسکمک از واژگان، اصطلاحات و اعلام موجود در متن کتاب بود. چه، با این که زبان فارسی از نظر داشتن لغتنامه ها و فرهنگ ها در زمره خوشبخت ترین زبان های دنیاست، هنوز بسکمک از واژگان و اصطلاحات موجود در متون فارسی به لغتنامه های موجود راه نیافته است. از این روی هنگام تصحیح متون تاریخی و غیر آن شناسایی معنی و کاربرد بسکمک از این دست واژگان و اصطلاحات برای مصحح کاری بسیار سخت است. همچنین بسکمک از اعلام تاریخی، همچون نام جاها، قبیله ها، کسان و مانند آن نیز در متون دیگر انعکاسی ندارد یا به ندرت انعکاس یافته است. از این روی بازشناسی این بخش از اعلام نیز وقت و نیرویی بسیار را از مصحح می گیرد.

این نسخه چه اطلاعات منحصر به فردی را می تواند در اختیار پژوهشگران این حوزه قرار دهد و در واقع چه اطلاعات متمایزی با آثار این حوزه دارد؟

از آنجا که ملاجلال منجم در صندلی منجم شاه عباس، نسبت به دیگر تاریخ نگاران این روزگار، به امور و رویدادهای مربوط به دولت و دربارش نزدیک است، می توان ادعا کرد در این میان گزارش های او از اصالتی بیشتر برخوردار است. او به دلیل شغل منجمی، در سفر و حضر و تا اواخر عمر، همیشه همراه شاه است. حتی در جاهایی بسیار خصوصی که کمتر کسی امکان همراهی با شاه را داشت، او شاه را همراهی می کرد. از این رو بسکمک چیزها را دیده و گزارش نموده که هیچ مورخی دیگر دسترسی به آن نداشته است. حتی شب نشینی ها و مجالس کاملا خصوصی شاه عباس هم از دیده تیزبین او پنهان نمانده و گزارش هایی ناب از بسکمک از آنها در کتاب او بازتاب یافته است. این ویژگی باعث شده است تا خواننده و پژوهشگر بتواند با بهره بردن از کتاب تاریخ عباسی تصویری دقیق تر از این فرمانروای ایرانی به دست آورد. افزون بر این، تاریخ عباسی دربردارنده گزارش هایی فراوان و همراه با جزئیات در موضوعات خرد و کلان از سراسر کشور پهناور ایران آن روزگار است. به ویژه پاره ای گزارش های او در پیوند با زندگی توده های مردم می تواند برای شناخت تاریخ مردم ایران آن روزگار سودمند باشد. همچنین گزارشهای او از بعضی رویدادهای سرزمین های همسایه، همچون عثمانی، هندوستان و به ویژه قلمرو اوزبکان، در نوع خود کم مانند و گاه بی مانند است.